Josip Bakić – legenda wojskowego surwiwalu na wybrzeżu Adriatyku

Prawie nikt z tych, którzy dzisiaj przyjeżdżają do pięknych chorwackich kurortów nie pamięta, że w czasie wojny teren ten doświadczył okresów głodu i biedy. Jedynie żyzne miejsca w ogrodach i przy ciekach wodnych nadają się do uprawy roślin okopowych i zbóż, a większość wybrzeża to skały, pastwiska, zarośla, gaje oliwne. Produktywność z ha jest więc niska. Niektóre wyspy ominął głód (np. Lastovo, które zajmowało się kontrabandą a niska populacja mogła wyżyć rybami), na wielu jednak obszarach Dalmacji brakowało wszystkiego. W poście tym chciałem opisać człowieka, który był uczestnikiem wielkiego wojskowego programu badań nad tym co w czasie tej biedy ludzie jedli i jak może to wykorzystać armia. W obecnych dziwnych czasach może dać wiele do myślenia i obywatelom, i wojsku w każdym kraju.

Prezentowany tekst oparty jest w dużej mierze oparty na angielskim artykule naukowym:

Jug-Dujakovic M, Łuczaj Ł. THE CONTRIBUTION OF JOSIP BAKICS RESEARCH TO THE STUDY OF WILD EDIBLE PLANTS OF THE ADRIATIC COAST: A MILITARY PROJECT WITH ETHNOBIOLOGICAL AND ANTHROPOLOGICAL IMPLICATIONS. Slovensky Narodopis. 2016;64(2):158.

http://search.proquest.com/openview/6b23a936ea41d231b1605f01ec3e3dc3/1?pq-origsite=gscholar&cbl=2040499

Pierwsza autorka artykułu dr Marija Jug-Dujaković jest badaczką z naukowego instytutu w Splicie na wybrzeżu Chorwacji, zajmującego się roślinami użytkowymi wybrzeża Adriatyku. Poznaliśmy się na początku 2015 r., kiedy organizowałem szkolenie etnobotaniczne dla botaników z Chorwackiego Towarzystwa Botanicznego i ze Słowacji. Wcześniej współpracowałem w Chorwacji z dr Katiją Doliną z Dubrownika, ale w czasie tego seminarium do naszego chorwackiego teamu doszły jeszcze dwie badaczki dr Marija Jug-Dujaković ze Split i prof. Ivana Vitasović-Kosić z Zagrzebia. Pokłosiem tej konferencji był szereg badań na wyspach i wybrzeżu Chorwacji w latach 2015-2019, w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki „Tradycyjne zbieractwo dziko rosnących roślin jadalnych na wyspach Dalmacji – Traditional gathering of wild edible plants in the Dalmatian Islands” – 2015/19/B/HS3/00471. W wyniku tych badań mieliśmy w końcu przeprowadzić wywiady z wielkim guru chorwackiego surwiwalu wojskowego Josipem Bakiciem…

Zbieractwo i łowiectwo były kiedyś dla ludzi jedynymi źródłami pożywienia. Ich znaczenie zmalało wraz z wynalezieniem i rozwojem rolnictwa, jednakże większość ludzkich populacji wiejskich w jakimś stopniu zbiera jedzenie z natury do dziś (Hedrick, 1919; Maurizio 1927; Moszyński, 1929). Zbieractwo, tj. zbieranie dziko występującego pożywienia, obejmuje rośliny lądowe, grzyby i owady, a także glony, mięczaki, jaja żółwi i inne stworzenia morskie. Po latach stopniowego porzucenia, zbieractwo stało się teraz modną cześcią wykwintnej kuchni XXI wieku (Łuczaj et al., 2012). Paradoksalnie, w XIX i XX wieku było ono postrzegane jako zajęcie dla ubogich, praktykowane szerzej w czasie złych zbiorów i głodu. Dokumentacja tradycyjnego zbieractwa pochodzi z dzienników podróżnych, starych źródeł etnograficznych i opisów głodów, które dotknęły prawie każdy naród na Ziemi (Hedrick 1919; Maurizio, 1927; Svanberg i Łuczaj, 2014). Rośliny używane w czasach niedostatku zazwyczaj były znane jako jadalne lub przynajmniej bezpieczne i warte uwagi podczas okresu głodu. Jednakże w okresach straszliwego głodu ludzie jedli także nieznane im pożywienie i często doświadczali zatruć. Czasami lokalne władze starały się pomagać ludziom i publikowały specjalne ulotki tłumaczące, jak radzić sobie z głodem, i instruujące rolników, co mają jeść. Tak było np. w przypadku XIX-wiecznej Szwecji i Austro-Węgier, a także podczas I wojny światowej w Niemczech i Austro-Węgrzech (Maurizio, 1927). Armia niemiecka także próbowała używać dzikich roślin do robienia zapasów w puszkach dla żołnierzy. Świadomość wagi zbieractwa dla żołnierzy jest powszechna wśród władz wojskowych, a szkolenie w zdobywaniu zapasów jest często zapewnione, w szczególności dla służb specjalnych. Niestety, tego typu praktyki zazwyczaj okryte są tajemnicą.

Wyjątkowy przypadek miał miejsce na terenie byłej Jugosławii, gdzie jeden człowiek odegrał wyjątkową rolę w projekcie militarnym, który obejmował wszystkie obszary badań nad dziką żywnością: dokumentację tradycyjnej wiedzy o dzikim pożywieniu, badanie jej składu chemicznego, szkolenie armii i projektowanie taktyk przeżycia, organizację wypraw surwiwalowych, oraz dzielenie się wynikami badań i eksperymentów z ogółem społeczeństwa. Tym człowiekem był Josip Bakić.

Josip Bakić urodził się 2 marca 1935 r. w Splicie i większość swojej kariery spędził w tym dalmackim mieście. Ukończył studia biologiczne na Wydziale Nauk Przyrodniczych i Matematyki Uniwersytetu Zagrzebskiego w 1960 r.. Część służby wojskowej (1961-1962) Bakić spędził na Instytucie Higieny w Głównym Szpitalu Wojskowym, gdzie przydzielono mu zadanie poszukiwania informacji w literaturze o tym, jakie pożywienie dawniej czerpano z natury na tym terenie wybrzeża Adriatyku w byłej Jugosławii. W 1962 pracował w tym samym Instytucie i w 1964 przeniósł się do nowo założonego Instytutu Medycyny Morskiej Marynarki Wojennej Jugosławii (Grabovac i Bakić, 2009). Bakić pracował nad makro-projektem „Przetrwanie w naturze,” trwającym 24 lata (1962 – 1986), od samego jego początku. Był on zainicjowany przez naukowca Gojka Nikoliša i Profesora Borivoja Vračaricia (Bakić et al., 1975). Pomysłem na projekt dla armii jugosławskiej było studiowanie flory i fauny jako dodatkowego lub jedynego źródła pokarmu podczas niedoboru żywności, oraz edukacja ludzi, aby mogli oni przeżyć sytuacje takie jak katastrofy naturalne czy wojnę. Później, od 1966, Bakić był autorem wszystkich koncepcji i projektów eksperymentów zawartych w tym projekcie.

Projekt miał pięć głównych, często powiązanych ze sobą motywów (Bakić et al., 1987): 1) inwentaryzację jadalnej flory i fauny regionu wraz z oceną właściwości fitochemicznych i odżywczych; 2) serię eksperymentów biologicznych dotyczących przeżycia żołnierzy oraz zwykłej ludności na wybrzeżu oraz wyspach Adriatyku na dzikich roślinach i zwierzętach morskich; 3) przegląd dzikich roślin spożywczych i zwierząt wybrzeża wykorzystywanych przez miejscową ludność (zwłaszcza w czasie I i II wojny światowej); 4) konserwację i użytkowanie dzikich roślin; oraz 5) popularyzację i rozpowszechnianie wyników. Projekty te sponsorowała KOMNIS – Komisija za medicinska istraživanja, która później przekształciła się w Savjet za naučna istraživanja oružanih snaga Jugoslavije (Komitet Badań Medycznych Sił Zbrojnych Jugosławii). W tym artykule dokonujemy podsumowania osiągnięć tego projektu w oparciu o przegląd opublikowanych danych i serii wywiadów z Josipem Bakiciem przeprowadzonych w 2015 i 2016 r. (Fig. 1).

Podczas służby wojskowej, Bakić (1961) utworzył listę jadalnej flory i fauny wybrzeża Adriatyku. W okresie 1962-1964 jadalna flora i fauna zapewniająca przetrwanie niewielkiej grupy ludzi została określona w czterech lokalizacjach reprezentujących roślinność całego regionu adriatyckiego, od Słowenii po Czarnogórę. Z użytkiem tej samej metodologii, ale bez eksperymentów dotyczących przetrwania, grupa z Bakiciem na czele dokonała także analizy flory i fauny w ośmiu innych lokalizacjach (Bakić et al., 1975, Bakić, 1967). W jednej z publikacji Bakić (1971) przedstawia jadalną florę i faunę w różnych porach roku. Metody przygotowania i ewaluacji zawartości węglowodanów zostały podane dla 31 gatunków roślin, a zawartość białka dla 32 gatunków zwierząt. Przedstawiona zostaje także średnia zawartość tłuszczu, białka, węglowodanów oraz kalorii zjadanych dla przeżycia przez osobę, wykalkulowana dla każdej z siedmiu wypraw.

Ciekawą pracę wykonano podczas dwóch obozów przetrwania – w 1966 na wyspie Pag oraz w 1969 na wyspie Dugi Otok. Dzięki porównaniu teoretycznych ilości jadalnych roślin i zwierząt (tj. odnotowanych we florze) z tym, co rzeczywiście było dostępne uczestnikom, Bakić odkrył, że grupa mogła w rzeczywistości zrobić użytek ze zdecydowanie mniejszej liczby roślin i zwierząt, biorąc pod uwagę porę roku i wielkość populacji roślin (Ferber i Bakić, 1974). Porównanie to zostało przeprowadzone podczas pierwszych czterech zadań (Fig. 2, 3, Table 1, Bakić et al., 1975). Spis jadalnej dzikiej flory i fauny prowadzony był w latach 1977-1980. W tym okresie gatunki jadalne były zapisywane i mapowane na siedmiu wyspach (Cres, Lošinj, Molat, Vis, Korčula i Lastovo) oraz na górze Biokovo (Bakić i Popović, 1990). Zespół spędzał 14 dni w każdym miejscu w każdej porze roku z wyjątkiem lata. Dla przykładu, transekt badawczy do pobierania próbek roślinności jadalnej na Lošinj miał 80 km długości. Zespół przyniósł ze sobą przenośne laboratorium, techniczkę i chemiczkę Mirę Škare („wykonała wspaniałą pracę”, powiedział Bakić; Bakić, komunikacja osobista). Zebrane rośliny zostały poddane analizie zawartości witaminy C, a następnie przygotowane do dalszych analiz w głównym laboratorium (Bakić i in., 1983). Rośliny były analizowane pod kątem zawartości białka, tłuszczów, węglowodanów, wartości kalorycznej, wody, celulozy i popiołów. Przykładowo, przebadano 41 gatunków roślin z Biokova, w tym trzy gatunki Allium, którego korzenie i liście zostały przebadane osobno (Bakić et al., 1983). Bakić i Škare (1994) przeanalizowali zawartość wapnia w 79 gatunkach należących do 35 rodzin z siedmiu lokalizacji. Przeanalizowali liście i korzenie dzikich warzyw i owoców. Stwierdzili, że zawartość wapnia w dziko rosnących roślinach jadalnych znacznie przekracza zawartość wapnia w roślinach uprawnych. Podczas wszystkich wypraw rejestrowano dane związane z polowaniami i łowieniem ryb prostymi, prymitywnymi technikami, wyuczonymi od rdzennych mieszkańców lub wymyślonymi podczas wypraw terenowych oraz prostymi metodami przygotowywania żywności. Skutkowało to opisem 42 przyrządów do polowania i łowienia ryb oraz 80 rysunków (Bakić et al., 1975).  

W dwóch artykułach (Bakić et al., 1987; Bakić, 2014) Bakić szczegółowo opisuje przypadek zatrucia śnieżycą letnią (Leucojum aestivum L.) podczas jednych z zadań surwiwalowych na górze Dinara w 1980. Ponieważ zespół przeczytał w dwóch książkach, że L. estivum jest jadalne po ugotowaniu, postanowił ugotować je i podać na kolację w postaci zupy. Kucharz nie zastosował się do instrukcji biologa, nie wymienił wody po 15 minutach gotowania i gotował zupę tylko przez 45 minut. Grupa 18 uczestników, w tym Bakić, zareagowała od 5 do 10 minut po posiłku znieczuleniem ust i palców, intensywnym bólem i uciskiem w klatce piersiowej, tachykardią, dusznościami i silnymi wymiotami 2-5 razy na osobę. W pół godziny po posiłku odczuwała ciężkość i ból w żołądku, miała silną biegunkę i mdłości oraz wzdęcia przez całą noc. Pomimo opieki medycznej i picia leczniczych herbat, stan ten utrzymywał się przez dwa dni. Bakić podkreśla niebezpieczeństwo spożywania tego, co nazywa „roślinami jadalnymi warunkowo”, ponieważ mogą one powodować poważne zagrożenia dla zdrowia ludzkiego, zwłaszcza w warunkach głodu, gdy organizm ludzki jest osłabiony. Innym przypadkiem zatrucia podczas działań w ramach projektu było zatrucie ukwiałem Anemonia sulcata (Pennant) podczas ćwiczenia przetrwania na wyspie Šćedro (w pobliżu Hvaru), gdy lekarz, członek zespołu, zjadł A. sulcata, który nie był wystarczająco usmażony. Był przepyszny, więc zjadł go duże ilości. W nocy mocno wymiotował, a przez sześć godzin miał nudności, silny ból głowy, niskie ciśnienie krwi, silny ból brzucha, poczucie ospałości, skurcze mięśni brzucha, ciężki oddech, biegunkę, ataksję z drętwieniem kończyn, afonię, poczucie dezorientacji, halucynacje, a także odczuwał strach przed śmiercią. Po 12 godzinach objawy te w większości ustąpiły, ale poczucie strachu i niepewności wraz dezorientacją i utratą równowagi pozostało na kilka miesięcy (Bakić, 1969; Bakić 2014).

W latach 1962 i 1963 przeprowadzono wstępne eksperymenty nad przetrwaniem niewielkiej grupy ludzi na trzech małych wyspach i w zatoce przez 15 dni wiosną, latem i jesienią. Miejsca tego eksperymentu zostały dobrane tak, aby reprezentowały cały region adriatycki byłej Jugosławii (Bakić i in., 1975). Ze względu na brak zagrożenia dla ich zdrowia (przed i po wyprawach przeprowadzono dokładne badania kontrolne), w 1966 roku na wyspie Pag zrealizowano kolejny duży, dwutygodniowy eksperyment przetrwania biologicznego pod nazwą „zbiorowe przetrwanie”, w którym wzięło udział 86 żołnierzy. W 1969 roku wykonano dwa ćwiczenia taktyczne o nazwie „Katastrofa morska oraz Przetrwanie I i II”. Uczestników budzono w środku nocy i zmuszano do popłynięcia na wyspę. Z wyspy Kornat musieli popłynąć z powrotem na wyspę Dugi Otok, skąd musieli z kolei dostać się na drugi koniec wyspy (Dugi Otok to dosłownie Długa Wyspa) podczas jednoczesnego wykonywania operacji taktycznych i zbierania żywności. Tym razem została wdrożona zasada „indywidualnego przetrwania” (Bakić i in., 1975; Bakić i Popović, 1999; Bakić et al., 1987). Rezultatem tych eksperymentów była nowa wiedza w dziedzinie przetrwania, a w szczególności przyjęcie zasady „indywidualnego przetrwania”. Innymi słowy, indywidualne samozaopatrzenie w żywność pochodzącą z natury umożliwia zbiorowe przetrwanie i lepiej jest wykonywać je pojedynczo lub w parach niż w większych grupach, w których odpowiedzialność jest rozproszona. Później (1983-1984) miało miejsce pięć krótkich eksperymentów surwiwalowych w małych grupach, które wykonywały operacje taktyczne w różnych lokalizacjach.

Josip Bakić był autorem i kierownikiem projektu Wykorzystanie dzikich roślin i zwierząt w diecie mieszkańców wybrzeża Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii, który był częścią większego projektu i trwał od 1976 do 1979 r. (Bakić i Popović, 1983). Celem tego projektu było określenie niekonwencjonalnych zasobów spożywczych pochodzących z natury w diecie ludności. Dwustronicowe kwestionariusze rozesłano do 104 miejscowości na całym obszarze jugosłowiańskiego wybrzeża Adriatyku i na wyspach (od Słowenii aż po Czarnogórę) w 4200 gospodarstwach domowych, które łącznie stanowiły 3,4% obywateli (Bakić, 1999). Wyboru gospodarstw domowych dokonywała administracja każdej z osad. Wybierano głównie starszych obywateli, najlepiej tych, którzy doświadczyli jednej lub dwóch wojen. Josip Bakić zaprojektował w 1976 r. kolejną ankietę, która liczyła 103 strony i zawierała dokładne czarno-białe rysunki z nazwami zwyczajowymi i łacińskimi. Zawierała ona 4 gatunki glonów, 144 rośliny, 80 zwierząt morskich (bez ryb), 9 małych zwierząt lądowych (zakładały one, że nazwy większych zwierząt nie budzą wątpliwości) oraz 3 jaja ptaków morskich. Następnie umieszczono w niej strony z pytaniami: jakie ptactwo lub ptasie jaja Pan/Pani jada?; jakie ssaki Pan/Pani jada?; jakie ryby Pan/Pani jada? oraz jakie rośliny i zwierzęta Pan/Pani jada? Na dole każdej strony widniało przypomnienie o wpisaniu nazwy ludowej, sposobu żerowania lub polowania oraz sposobu przygotowania (Bakić, 1976). Za pomocą tej ankiety, magnetofonu i małego diaprojektora, zespół kierowany przez Josipa Bakicia przeprowadził wywiady z mieszkańcami w 80 lokalizacjach (Bakić i Popović, 1983, 1984) (Rys. 4). W każdym z tych miejsc przeprowadzono wywiady z 1-4 kompetentnymi informatorami, głównie 60-80-letnimi kobietami, ponieważ mężczyźni byli nieobecni w czasie wojny (Bakić, komunikacja prywatna). Najciekawsze i najcenniejsze wyniki badań, które dotyczyły diety w czasie II wojny światowej, zostały zawarte w pracy Bakicia i Popovicia (1983). W pracy przedstawiono odsetek gospodarstw domowych, które w czasie wojny wykorzystywały poszczególne gatunki roślin i zwierząt, a także 38 najczęściej wykorzystywanych roślin (używanych w >30% gospodarstw domowych). W artykule przedstawiono również odsetek gospodarstw wykorzystujących nietypowe zwierzęta morskie (z wyjątkiem ryb), duże i małe zwierzęta lądowe, oraz ptaki (tabela 2). Szczegółowo przedstawiono nietypowe chleby produkowane z dzikich roślin, koncentraty odżywcze, sposób konserwacji mięsa dzikich zwierząt, nietypową żywność oraz produkcję soli morskiej w czasie wojny. Niestety brakuje większości oryginalnych danych. Chociaż badanie to z perspektywy nowoczesnej metodyki etnobiologicznej miało pewne wady, np. brak okazów czy to, że kwestionariusz sugerował pewne gatunki, zamiast prosić informatorów o podanie gatunków z wolnej listy, to jednak jest to unikalny dokument rejestrujący awaryjne pokarmy populacji żyjącej na Morzu Śródziemnym. Żaden europejski kraj z dostępem do morza nie posiada podobnego źródła, biorącego pod uwagę zarówno dzikie rośliny i zwierzęta w diecie w czasach wojny.

W latach 1981-1987 Bakić i członkowie jego zespołu badali i rozwijali techniki konserwowania i przetwarzania niektórych gatunków jadalnej flory i fauny, w tym konserwowania  gatunków morskich i słodkowodnych, wytwarzania chleba z niektórych dziko rosnących owoców, oraz procesu wytwarzania koncentratów owocowych w warunkach improwizowanych (Bakić i in., 1980; Bakić i in. 1984; Bakić i in. 1986; Bakić i Popović, 1990).          Historia eksperymentów z żywieniem na bazie dzikiej żywności, przeprowadzonych w biotopach charakterystycznych dla Dalmacji, została również udokumentowana w filmach. Radio Telewizja Zagrzeb wyprodukowała sześć 30-minutowych filmów edukacyjnych na temat koncepcji przetrwania, nakręconych w biotopach charakterystycznych dla zachodniego wybrzeża Adriatyku. Filmy te to „Przetrwanie na nieskrępowanej wyspie” (1976), „Przetrwanie w górach” (1978), „Przetrwanie w bagnie” (1979), „Dinara 80” (1980), „Dzikie rośliny jadalne w tradycji Korčuli” (1981), i „Żywność z półmiska morza i wybrzeża” (1982). Doświadczenia te zostały również wykorzystane do stworzenia popularnego przewodnika Mornar na pustom otoku (Żeglarz na pustej wyspie) (Popović i Bakić, 1979). Bakić był też współautorem książki Ishrana u prirodi (Odżywianie w naturze), która została opublikowana w co najmniej czterech wydaniach (Vračarić et al. 1977). Wcześniej wspomniane prace mają charakter edukacyjny, jak zaznaczył Bakić (1981) w trakcie swojego wykładu na Pierwszej Konferencji Chorwackich Biologów, w którym podkreślił potrzebę wprowadzenia problematyki niekonwencjonalnego pożywienia do systemu edukacji.  

            Josip Bakić przestał pracować nad dzikimi roślinami jadalnymi i zwierzętami w 1990, ale warto wspomnieć o jego dwóch późniejszych publikacjach dotyczących użytkowania dzikiego pożywienia w okresie neolitu (Bakić, 2001a, 2001b).

Należy podkreślić, że projekt Przetrwanie w Naturze, w którym Bakić odegrał ważną rolę zawodową, jest jedynym przypadkiem w historii, w którym eksperymenty wojskowe w zakresie zbieractwa zostały udokumentowane do takiego stopnia i przez tak długi okres czasu, a ich wyniki udostępnione publicznie.

Bibliografia

Bakić, J. (1961). Popis jestivih vrsta flore i faune mora, kopna i zraka. Manuscript stored by the author, Split, 1-20.

 Bakić, J. (1969). Otrovne životinje mora, tropa i brodskog tereta. Pomorski zbornik. DZPUP Jugoslavije, Zadar, pp. 1080-1081.

Bakić, J. (1971). Neki pogledi preživljavanja na obalnom rubu Jadrana. Spasavanje ljudskih života na moru (naučne rasprave). In: Pomorska biblioteka, 23. Beograd: Izd. Mornaričkog glasnika, pp. 421-434.

Bakić, J. (1976). Upitnica – ‘Uporaba divljeg bilja i životinja u narodnoj prehrani’. Institut za pomorsku medicinu, Split.

Bakić, J. (1981). Nekonvencionalni izvori hrane u prirodi SR Hrvatske. In: Zbornik sažetaka priopćenja Prvog kongresa biologa Hrvatske, pp. 208-209.

Bakić, J. (1999). Uporaba mješavine raznih vrsta samoniklog bilja u tradicijskoj prehrani stanovnika jadranske hrvatske. Znanstveno stručno savjetovanje. In: Prehrana i unapređenje zdravlja u RH u 21 stoljeću. Zagreb, pp. 90-92.

Bakić, J. (2001). Neke neolitsko-Mediteranske namirnice (jela) očuvana u tradicijskoj prehrani ruderalne sredine jadranske Hrvatske. In: Mediteranska prehrana – čuvar zdravlja. Zagreb: Akademija medicinskih znanosti Hrvatske, pp. 80-85.

Bakić, J. (2001). Prehrana korisnika Vele špilje u svjetlu prehrane stanovnika u neolitiku. In:  Izdanja Hrvatskog arheološkog društva – Zagreb, 23, pp. 125-131.

Bakić, J. (2014). Događaji s pojavnosti (dodirom) neuobičajenih životinjskih (biljnih) vrsta – okidačem uznemiruječeg ponašanja pojedinaca, pučanstva ili političkih struktura. In. Zbornik radova: 26. Znanstveno-stručno-edukativni seminar DDD i ZUPP, Split, 25-28.03.2014, pp. 1-17.

Bakić, J., Popović, M. (1983). Nekonvencionalni izvori u ishrani na otocima i priobalju u toku NOR-a. Pomorska medicina III (naučne rasprave). In: Pomorska biblioteka 33. Beograd: Izd. Mornaričkog glasnika, pp. 49-55.

Bakić, J., Popović, M. (1984). Analiza korištenja autohtonih prehrambenih izvora primorja metodom anketiranja. In: Zbornik sažetaka priopćenja Drugog kongresa biologa Hrvatske, pp. 188.

Bakić, J., Popović, M. (1987). Prikupljanje nekonvencionalnih namirnica u ratu i edukacija kadrova. Pomorska Medicina IV (naučne rasprave). In: Pomorska biblioteka 36. Beograd: Izd. Mornaričkog glasnika, pp. 77-85.

Bakić, J., Popović, M. (1990). Povijesni pregled preživljavanja na jadranskom priobalju. Pomorska medicina V (naučne rasprave). In: Pomorska biblioteka 39. Beograd: Izd. Mornaričkog glasnika, pp. 47-59.

Bakić, J., Popović, M., Bakota, M., Škare, M. (1975). Pregled rezultata istraživanja preživljavanja na prostoru jadranskog pomorskog vojišta od 1961. do 1974. Pomorska medicina (naučne rasprave). In: Pomorska biblioteka 26. Beograd: Izd. Mornaričkog glasnika,  pp. 211-232.

Bakić, J., Popović, M., Filipović, S., Radošević, N. (1986). Ispitivanje primitivnog načina konzerviranja glavonožaca i riba za potrebe ONOR-a na Jadranu. Prehrambeno tehnološka i biotehnološka revija, 24(1), 31.

Bakić, J., Popović, M., Filipović, S., Škare, M., Pulević, V. (1984). Brašno plodova mediteranske flore kao nadomjestak za krušarice. In: Glas. Republ. zavoda zašt. prirode – Prirodnjačkog muzeja Titograd, 17, pp. 125-134.

Bakić, J., Popović, M., Springer, O., Gomerčić, H. (1987). Prikupljanje nekonvencionalnih namirnica u ratu i edukacija kadrova. Program četvrtog Jugoslavenskog simpozija pomorske medicine. Brioni, 30. 9 – 3.10.1986, Pomorska medicina IV, Pomorska biblioteka, 36, izd. Mornaričkog glasnika, Beograd, pp. 77-85.

Bakić, J., Škare, M. (1994). Samorodno jestivo bilje spremnik kalcija. In: Pomorski Zbornik 32, 547-556.

Bakić, J., Škare, M., Micković, M., Gedo, M., Fredetović, I. (1980). Žir kao krušarica u oskudici. Acorns used as bread grain during times of famine. In: Glas. Republ. zavoda zast. prirode – Prirodnjačkog muzeja Titograd, 13, 161-169.

Bakić, J., Škare, M., Pulević, V. (1983). Prilog poznavanju jestivih biljaka Biokova. In: Acta Biokovica, II, 231-234.

Ferber, E., Bakić, J. (1974). Izvori prehrane s obzirom na regionalne mogućnosti. In: Simpozij opčenardona obrana u otočnom i obalnom pojasu, Zadar, 6-8 Lipnja 1974, pp. 421-434.

Grabovac, I., Bakić, J. (2009). Spomenica maturanata Klasične gimnazije u Splitu 1953. godine.  Posebna izdanja, Književni krug Split, Split

Hedrick, U.P. (1919). Sturtevant’s notes on edible plants. New York: Dover Publications.

Łuczaj, Ł., Dolina K., Fressel, N., Perković, S. (2014). Wild Food Plants of Dalmatia. In: Pieroni, A., Quave, C.L. (Eds.), Ethnobotany and Biocultural Diversities in the Balkans. New York: Springer, pp. 137-148.

Łuczaj, Ł., Fressel, N., & Perković, S. (2013). Wild food plants used in the villages of the Lake Vrana Nature Park (northern Dalmatia, Croatia). In: Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 82(4), 275-281.

Łuczaj, Ł., Pieroni, A., Tardío, J., Pardo-de-Santayana, M., Sõukand, R., Svanberg, I., Kalle, R., (2012). Wild food plant use in 21st century Europe: the disappearance of old traditions and the search for new cuisines involving wild edibles. In: Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 81(4), 359-370.

Maurizio,  A.  (1927).  Die  Geschichte  unserer  Pflanzennahrung. Verlagsbuchhandlung Berlin: Paul Parey (Reprinted 1979 by Sandig, Wiesbaden, Germany).

Moszyński, K. (1929). Kultura ludowa Słowian. Tom I. Kultura materialna. Krakrów: Akademja Umiejętności.

Pieroni, A., Quave, C.L. (Eds.), (2014). Ethnobotany and Biocultural Diversities in the Balkans. Springer, New York.

Popović, M., Bakić, J. (1979). Mornar na pustom otoku. Belgrade: Narodna armija.

Svanberg, I., Łuczaj, Ł. (2014). Pioneers in European Ethnobiology. Uppsala: Uppsala University Press.

Vračarić, B., Bakić, J., Čolić, D., Linther, V., Micković, M., Rajšić, R., Stevanović, D., Uvalin, M. (1977). Ishrana u prirodi. Vojnoizdavački i novinski centar: Narodna knjiga, Beograd.

Tab. 1 Porównanie liczby taksonów jadalnych znalezionych w kilku lokalizacjach w Dalmacji wraz z liczbą taksonów, które można było faktycznie wykorzystać w czasie wyprawy (od Bakića i in. 1975, zmodyfikowany).

Obszar	Rośliny jadalne (wszystkie / dostępne w danym sezonie)	Jadalne zwierzęta morskie (wszystkie / dostępne w danym sezonie)	Jadalne zwierzęta lądowe (wszystkie / dostępne w danym sezonie)
Sv. Andrija (lipiec)	28 / 15	17 / 10	14 / 5
Ščedro (październik)	50 / 16	18 / 11	20 / 5
Ljubač (kwiecień)	75 / 26	44 / 21	19 / 4
Kornat (lipiec)	57 / 18	36 / 15	21 / 3

Tabela 2 Dzikie rośliny i zwierzęta jedzone przez przybrzeżne gospodarstwa domowe byłej Jugosławii podczas II wojny światowej (Bakić i Popović, 1983), w tabeli zachowano użyte nazwy łacińskie – czasem nie do końca precyzyjne (zgadzają się jednak nazwy rodzajów).

Gatunek	Użytkowana część (nie podana w tekście oryginalnym, wynikająca z naszych własnych doświadczeń terenowych)	% gospodarstw, które używały tego gatunku jako pożywienia w trakcie II wojny światowej
Rośliny
Asparagus acutifolius szparagi	bardzo młode pędy	93.8%
Taraxacum megalorrhizon mniszek	części nadziemne	92.5%
Sonchus oleraceus mlecz	części nadziemne	91.2%
Foeniculum vulgare fenkuł	części nadziemne	90.0%
Taraxacum officinale mniszek	części nadziemne	90.0%
Allium ampeloprasum dzikie pory	jadane w całości	88.8%
Tamus communis	bardzo młode pędy	82.5%
Rubus dalmaticus jeżyna	owoce	80.0%
Rosa agrestis róża	owoce	78.8%
Juniperus oxycedrus jałowiec	owoce	78.7%
Diplotaxis tenuifolia dwurząd	części nadziemne	70.0%
Quercus ilex dąb ostrolistny	owoce	68.7%
Chenopodium urbicum	części nadziemne	66.2%
Cichorium intybus	części nadziemne	66.2%
Beta vulgaris	części nadziemne	62.5%
Celtis australis	owoce	61.2%
Arbutus unedo	owoce	61.2%
Leontodon tuberosus	jadane w całości	61.2%
Eruca sativa	części nadziemne	60.0%
Pirus communis	owoce	60.0%
Tragopogon pratensis	części nadziemne	58.7%
Crataegus monogyna	owoce	53.7%
Prunus spinosa	owoce	51.2%
Eryngium maritimum	owoce	51.2%
Lactuca perennis	części nadziemne	48.7%
Daucus carota	części nadziemne i korzenie	43.7%
Crithmum maritimum	części nadziemne	42.8%
Crataegus oxyacantha	owoce	42.5%
Urtica pilulifera	części nadziemne	40.0%
Cornus mas	owoce	38.7%
Silene vulgaris	części nadziemne	37.5%
Paliurus spina-christi	niedojrzałe owoce	37.5%
Ruscus aculeatus	bardzo młode pędy	36.2%
Arum italicum	bulwy, specjalnie przygotowane	32.5%
Cirsium arvense	części nadziemne	31.2%
Mentha aquatica	części nadziemne	30.0%
Zwierzęta morskie (z wyjątkiem ryb)
Monodonta turbinata	gatunek ślimaka	100%
Patella coerrulea	gatunek ślimaka z rodzaju czaszołka	100%
Murex trunculus	ślimak z rodziny rozkolcowatych	96.4%
Pinna nobilis	przyszynka szlachetna (gat. małża)	84.0%
Maia squinado	gatunek kraba	80.3%
Mytilus galloprovincialis	omułek śródziemnomorski	80.3%
Eriphia spinifrons	gatunek kraba	78.6%
Maia verrucosa	gatunek kraba	73.2%
Haliotis lamellosa	gatunek ślimaka	73.2%
Cerithium vulgutum	zawitka, gatunek ślimaka	69. 6%
Arca noae	arka Noego, gatunek małża	69.6%
Anemonia sulcata	gatunek ukwiału	66.0%
Delphinus delphis	delfin	62.5%
Spondilus gaederopus	zawiaśnik, gat. małża	57.1%
Caretta caretta	karetta, żółw morski	50.0%
Paracentrotus lividus	jeżowiec skalny	44.6%
Pecten jacobaeus	przegrzebek, małż św. Jakuba	35.7%
Microcosmus sulcatus	gatunek żachwy	35.7%
Holothuria tubulosa	ogórek morski	21.4%
Zwierzęta lądowe i ptaki
Helix pomatia and H. aspersum	ślimak winniczek, ś. jadalny	72.5%
Lepus auropaeus	zając	60.0%
Erinaceus euroaeus	jeż	36.0%
Orytogalus cuniculus	królik	30.0%
Males males	borsuk	22.5%
Glis glis	popielica	22.5%
Vulpes vulpes	lis	20.0%
Rana ridibunda	żaba	17.0%
Testudo hermanni and T. graeca	żółw grecki	12.5%
Turdus merula	kos	53. 7%
Passer domesticus	wróbel	46.2%
Alactoris graeca	góropatwa skalna	38.7%
Columbia livia	gołąb	38.7%
Turdus sp.	drozd	36.2%
Phasianus colchicus	bażant	27.5%
Coturnix coturnix	przepiórka	21.2%
Streptopelia turtur and S. decaocto	turkawka zwyczajna I sierpówka	20.2%
Corvus corone cornix	wrona siwa	16.2%
Coccothraustes coccothraustes	grubodziób	16.2%
Larus sp.	larus, ptak z rodziny mew	16.2%
Mergus serrator	szlachar, gat. z rodziny kaczkowatych	15.0%
Garrulus glandarius	sójka	13.7%
Pica pica	sroka	11.2%
Scolopax rusticola	słonka	11.2%
Falco sp.	sokół	8.7%
Apus apus	jerzyk	6.2%
jaja Larus sp.	jaja larusa	50.0%
jaja Sterna hirundo	jaja rybitwy rzecznej	10.7%