Na początku małe wprowadzenie… to nie jest tak, że to co rośnie na waszym trawniku to zawsze mniszek lekarski. Rodzaj mniszek ma wiele podobnych do siebie gatunków, a jego klasyfikacja jest niezwykle zawikłana. Dzisiaj prezentuję wywiad z jednym z nielicznych specjalistów od tej grupy, kolegą z mojego Zakładu Botaniki Instytutu Biologii i Biotechnologii Uniwersytetu Rzeszowskiego doktorem Mateuszem Wolaninem.
ŁŁ: Ile gatunków ma rodzaj mniszek w Polsce?
MW: Trudno podać precyzyjną liczbę gatunków ze względu na brak aktualnej listy; najprawdopodobniej ok. 400. W ostatnich latach odnaleziono ok. 20 gatunków mniszków nowych dla flory Polski, jednak dużym problemem jest brak nowych, szczegółowych opracowań dla większości sekcji. Znaczna część gatunków podawanych z Polski, to rośliny znane z pojedynczych stanowisk, nie potwierdzonych w ciągu ostatnich 40 lat.
ŁŁ: Jaki procent z okazów na trawniku to mniszek lekarski?
MW: Nazwa mniszek lekarski (Taraxacum officinale F.H.Wigg.) jest nazwą zbiorową, obejmującą gatunki z sekcji Taraxacum (=Ruderalia); większość okazów na trawniku należy właśnie do sekcji Taraxacum; niekiedy na trawnikach pojawiają się gatunki z innych sekcji, np. Hamata czy Borea, lub znacznie rzadziej, w zależności od warunków siedliskowych, gatunki o specyficznych wymaganiach, np. gatunki z sekcji Erythrosperma.
ŁŁ: Czy inne gatunki mniszka mają podobne właściwości lecznicze?
MW: Tak, ze względu na bardzo bliskie pokrewieństwo, choć udział procentowy poszczególnych metabolitów może być nieco inny u przedstawicieli różnych sekcji, rosnących często w zupełnie odmiennych warunkach siedliskowych. Zadowalającą odpowiedź na to pytanie być może mogłyby dać odpowiednio zaplanowane i zrealizowane badania laboratoryjne.
ŁŁ: Czy amator może pomóc floryście w wyszukiwaniu ciekawych gatunków mniszków?
MW: Tak, szczególnie cenne są informacje o lokalizacji stanowisk mniszków należących do rzadkich sekcji. Znacznie mniejszą wartość lub całkowicie bezwartościowe bywają amatorskie zbiory – potrzebne jest pewne doświadczenie, prawidłowy zbiór i suszenie (do zielnika należy wybierać okazy z możliwie kompletnym zestawem cech diagnostycznych; w przypadku populacji mieszanych, amatorowi łatwo o przeoczenie innych gatunków; źle wysuszone okazy, np. przebarwione, pozaginane, oznacza się znacznie trudniej).
ŁŁ: Jakimi gatunkami mniszków zajmujesz się najbardziej?
MW: Gatunkami mniszków należącymi do sekcji Erythrosperma.
ŁŁ: Czy odkryłeś jakiś gatunek?
MW: Dwa lata temu opisałem nieznany dotychczas gatunek z sekcji Erythrosperma – mniszek sandomierski Taraxacum sandomiriense. Roślina ta była zebrana w Sandomierzu już w latach 20. ubiegłego wieku i przeleżała prawie 100 lat w zielniku z błędną nazwą Taraxacum proximum. Aktualne stanowiska tego gatunku koncentrują się w okolicy Sandomierza i Ćmielowa.
ŁŁ: Gdzie jest największe bogactwo gatunków mniszków na świecie?
MW: Najwięcej gatunków mniszków podawanych jest z Europy ale wynika to przede wszystkim z faktu najbardziej zaawansowanych badań nad tym rodzajem. Za kolebkę rodzaju Taraxacum uznawany jest obszar centralnej Azji, jednak obszar ten jest stosunkowo słabo zbadany.
ŁŁ: Dlaczego badania taksonomiczne nad mniszkami są tak trudne?
MW: Po prostu trzeba poświęcić im bardzo dużo czasu, szczególnie w terenie, a czas, w którym mniszki nadają się do obserwacji i zbioru jest bardzo krótki. Prace terenowe muszą być odpowiednio zaplanowane, tak żeby w ciągu jednego sezonu zebrać materiał z różnych regionów w optymalnym czasie do zbioru. Nauka rozpoznawania gatunków moim zdaniem musi odbywać się w terenie ze względu na dużą plastyczność cech morfologicznych – znacznie łatwiej rozpoznaje się gatunek obserwując całą populację żywych roślin, trudniej przypadkowo napotkany okaz o zatartych cechach, np. roślinę juwenilną; z czasem nabyte doświadczenie, znajomość zmienności gatunku, pozwalają także na oznaczenie roślin z zatartymi cechami diagnostycznymi. Samo suszenie zbiorów Taraxacum wymaga dopracowania techniki – staranności rozkładania okazów i skrócenia czasu suszenia. Kolejna trudność to duża liczba gatunków – najczęściej taraksakolodzy specjalizują się jedynie w wybranych grupach/sekcjach. Efekty tego typu badań przychodzą po latach, co nie jest korzystne w dobie projektów o zdefiniowanym, krótkim „cyklu produkcyjnym”.
ŁŁ: Dlaczego mniszek to nazwa rzadko używana a ludzie wolą używać nazwy ludowej mlecz. Kto wprowadził nazwę mniszek i skąd?
MW: Nazwa ludowa mlecz wzięła się od białego soku mlecznego obecnego w naczyniach mlecznych i wypływającego z zerwanej szypuły czy liścia. Nazwa mniszek pochodzi od nazwy caput monachi, nadanej tej roślinie przez Otto Brunfelsa w XVI w. – po uwolnieniu niełupek dno koszyczka wraz z okrywą przypomina głowę mnicha.
Super artykuł. Różnorodność mniszków ciekawiła mnie od lat, nie spodziewałem się, że w Polsce są specjaliści badający ten temat. Z mniszkami mam do czynienia zawodowo ale w tym przypadku (zielarstwo) nikt nie wnika w gatunki tak szczegółowo, chociaż być może powinno się (?)
Dzień dobry, czy znany jest wpływ obróbki termalnej na właściwości lecznicze mniszka? Zastanawiam się czy podczas gotowania kwiatów (około 15-30 minut) przy produkcji domowego syropu z tych kwiatów, nie stracą one tego, co w nich najcenniejsze. Pozdrawiam serdecznie
W moim mieście rok temu zauważyłem rozkopane nieużytki trawiaste i trawniki, myślałem że to pana uczniowie „chwastożercy” wykopuja korzenie mniszka (było tam wcześniej wiele tego ziela), teraz myśle, że to dziki, pisał pan że żywią się tym co ludzie, tylko że my mniszka zwiemy chwastem. Wygląda na to, że dziki w poszukiwaniu mniszka wtargnęły do miasta. Dziki bez szkół, elit, wiedza co dobre, czy my możemy zdziczeć i po zwierzęcemu wiedzieć co mamy jeść?
Świetny i potrzebny wpis! Aczkolwiek mniszek i tak zbyt często traktowany jest jako chwast. Może kiedyś coś się zmieni…
Bardzo mnie zawsze wkurzał ten mniszek. Rośnie mi to na działce w każdym miejscu, a ja myśle, jak siętego chwasta pozbyć. Tera się jednak okazało, że to wcale nie taki chwast tylko pożyteczna roślinka.