Dziwożona? To połączenie słów „dziwa” i „żona”, czyli „dzika kobieta”. W niektórych językach słowiańskich (np. w serbochorwackim) do tej pory „diwy” to dziki. W dziwożony wierzył gdzieniegdzie u nas lud (miały też i inne nazwy). Porywały nowo narodzone dzieci. Podmieniały je i zostawiały swoje brzydkie. Miały długie, obwisłe do ziemi piersi. Mieszkały w lesie, dzikie kobiety. Położnice, aby ochronić się przed nimi, musiały obkładać nowo narodzone dziecię dziurawcem.
Dziwożony i ich specjalną roślinę, słodyczkę, spopularyzował Goszczyński. Występują w jego poematach Sobótka (z r. 1834) i Dzienniku podróży do Tatrów, a także w „Tatrach” Macieja Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego (wyd. w r. 1860). Dziwożony mają jeszcze czerwone czapeczki ze słodyczką. Słodyczka to mała paproć, oficjalnie „paprotka zwyczajna” (Polypodium vulgare). W Sobótce Goszczyński zamieścił następującą pieśń obrazującą inicjację na dziwożonę:
Włosy ci rozplotą,
Czapeczkę nasadzą,
Słodyczkę jeść dadzą
Ta mała paproć występuje w lasach całej Polski, często na stromych kamienistych zboczach. Obecnie znajduje się pod ochroną. Jej słodko-gorzkie w smaku kłącze zawiera kilkanaście procent cukru. Roślina ta była w Polsce i wielu innych krajach przysmakiem dzieci i pasterzy, nazywano ją z powodu jej smaku słodyczką lub cygańską lukrecją. Czasem suszono je i używano do słodzenia napojów, nawet w czasie II wojny światowej. W XIX w. chłopi z okolic Jasła zbierali je na handel i przywozili na targi. W okolicach Babiej Góry kłącze paprotki zawinięte w gałganek dawano jeszcze w okresie międzywojennym niemowlętom jako rodzaj smoczka, wierząc że jego ssanie zapewni dziecku zdrowie i uchroni je od czarów. Według jednej z legend o Jezusie, znanej w wielu miejscach Karpat, słodyczka ma słodki korzonek, bo podczas ucieczki Św. Rodziny do Egiptu przed prześladowaniem Heroda pożywił on głodne Dzieciątko.
Rozmieszczenie wzmianek o tradycji jedzenia paprotki zwyczajnej w Polsce
Istnieje niewiele wzmianek o jej użytkowaniu z innych części Europy: z Norwegii, Słowacji oraz z Bośni i Hercegowiny. Inne cztery gatunki z rodzaju Polypodium były powszechnie jadane przez Indian wybrzeża Oceanu Spokojnego).
Etnograficzne informacje o jedzeniu paprotki w Polsce
- Istebna (Cieszyn, Sl), „korzeń” na surowo, PAE6 1964, paprótka.
- Pewel Wielka (Żywiec, Sl), używana jako pożywienie ludu, materiały rękopiśmienne Koła Krajoznawczego im Kopernika w Żywcu, zapisał Ponikwia Karol (FISCHER), słodyczka lasowa.
- Tatry i Podhale [ogólnie] (Mp), Jostowa 1954a, paprotka.
- Dzianisz (Zakopane, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1964, paprotka, słodka paprotka.
- Murzasichle (Zakopane, Mp), „korzenie”, na surowo, w czasie głodu, zanikłe, PAE6 1964, paproć,
- Frydman (Nowy Targ, Mp), zbierana na pożywienie, PAE1 1948, paprótka.
- Szaflary (Nowy Targ, Mp), zbierana na pożywienie, PAE1 1948, paproć.
- Kacwin (Nowy Targ, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1964, paprotka.
- Babia Góra, „Dzieci pasąjące w reglach bydło wyszukują korzenie paprotki i jako przysmak zjadają.”, (Pamiętnik Fizjograficzny III (1883), s. 203 za: FISCHER), paprotka.
- okolice Babiej Góry (Mp), przekąska pastuszków, miażdżone kłącze używane do słodzenia, kłącze owinięte w szmatkę używane jako smoczek dla niemowląt, do lat międzywojennych (miało to dawać dziecku zdrowie i chronić od czarów), Janicka-Krzywda (1993, 2004), paprotka.
- Mszana Dolna (Limanowa, Mp), tylko dzieci, „dla przysmaku”, PAE2 1948, paproć, zachowany okaz zielnikowy.
- Obidza (Nowy Sącz, Mp), dawniej na surowo, archiwum autora, słodyczka.
- okolice Jasła (Pk), wcześniej kłącza były zbierane przez okolicznych chłopów i sprzedawane, Rzeszowski Leon (ROSTAF 1883) słodyczka.
- Bratkówka – Wólka (Krosno, Pk), w czasie II w. św. używana przez Rusinów (Zamieszańców) do słodzenia herbaty, archiwum autora, słodka paproć.
- Kostarowce (Sanok, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyszka.
- Myczkowce (Lesko, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyczka.
- Paszowa (Lesko, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyczka.
- Mchawa (Lesko, Pk), AKL 1934, „korzeń jako domieszka odwar do kawy napoju”, sołodyczka.
- Rajskie (Lesko, Pk), AKL 1934, zbierana na pożywienie, sołodyczka.
- Jasień [obecnie część Ustrzyk Dolnych] (Ustrzyki Dolne, Pk), „korzenie paproci jako słód”, AKL 1934, paproć.
- Dwernik (Ustrzyki Dolne, Pk), kłącza na przednówku, AKL 1934, paproć.
- Hyżne (Rzeszów, Pk), jedzona na surowo przez pastuszków, Jędrzejewiczowa Izabella (ROSTAF 1883), słodyczka.
- Kornatka (Myślenice, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1965, paproć.
- Łyse (Ostrołęka, Mz), kłącza wygrzebywane i jedzone na surowo przez dzieci pasące bydło, Chętnik (1936), paprotka.
AKL – Materiały ankietowe – kwestionariusze informacyjne nadesłane przez nauczycieli szkół powszechnych w 1934 r. z powiatu Lesko, Kosów, Krosno, Kołomyja, Sanok, Nadwórna (ze zbior. prof. Fischera). Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, nr inw. 217; zbiór tymczasowo przechowywany przez Katedrę Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie.
FISCH – Materiały do encyklopedii roślin [ze zbiorów prof. Adama Fischera], t. 1-24, sygn. (stara) 225 [sygn. nowa 103-107].
PAE2 – Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, kwestionariusze nr 1 i 2, pochodzące z lat 1948-49, Katedra Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie
Chętnik A. 1936 Pożywienie Kurpiów. Jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe. Prace Komisji Etnograficznej, 16:1-134.
PAE6 – Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, kwestionariusze nr 6, pochodzące z lat 1964-1969, Katedra Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie
ROSTAF – Odpowiedzi na „Odezwę do nie botaników o zbieranie ludowych nazw roślin” Józefa Rostafińskiego, Muzeum Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, akta luźne, sygn. B-74.