Dziwożona i słodyczka

Dziwożona? To połączenie słów „dziwa” i „żona”, czyli „dzika kobieta”. W niektórych językach słowiańskich (np. w serbochorwackim) do tej pory „diwy” to dziki. W dziwożony wierzył gdzieniegdzie u nas lud (miały też i inne nazwy). Porywały nowo narodzone dzieci. Podmieniały je i zostawiały swoje brzydkie. Miały długie, obwisłe do ziemi piersi. Mieszkały w lesie, dzikie kobiety. Położnice, aby ochronić się przed nimi, musiały obkładać nowo narodzone dziecię dziurawcem.

Dziwożony i ich specjalną roślinę, słodyczkę, spopularyzował Goszczyński. Występują w jego poematach Sobótka (z r. 1834) i Dzienniku podróży do Tatrów, a także w „Tatrach” Macieja Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego (wyd. w r. 1860). Dziwożony mają jeszcze czerwone czapeczki ze słodyczką. Słodyczka to mała paproć, oficjalnie „paprotka zwyczajna” (Polypodium vulgare). W Sobótce Goszczyński zamieścił następującą pieśń obrazującą inicjację na dziwożonę:

Włosy ci rozplotą,

Czapeczkę nasadzą,

Słodyczkę jeść dadzą

  paprotka

Ta mała paproć występuje w lasach całej Polski, często na stromych kamienistych zboczach. Obecnie znajduje się pod ochroną. Jej słodko-gorzkie w smaku kłącze zawiera kilkanaście procent cukru. Roślina ta była w Polsce i wielu innych krajach przysmakiem dzieci i pasterzy, nazywano ją z powodu jej smaku słodyczką lub cygańską lukrecją. Czasem suszono je i używano do słodzenia napojów, nawet w czasie II wojny światowej. W XIX w. chłopi z okolic Jasła zbierali je na handel i przywozili na targi. W okolicach Babiej Góry kłącze paprotki zawinięte w gałganek dawano jeszcze w okresie międzywojennym niemowlętom jako rodzaj smoczka, wierząc że jego ssanie zapewni dziecku zdrowie i uchroni je od czarów. Według jednej z legend o Jezusie, znanej w wielu miejscach Karpat, słodyczka ma słodki korzonek, bo podczas ucieczki Św. Rodziny do Egiptu przed prześladowaniem Heroda pożywił on głodne Dzieciątko.

paprotka mapa

 Rozmieszczenie wzmianek o tradycji jedzenia paprotki zwyczajnej w Polsce

Istnieje niewiele wzmianek o jej użytkowaniu z innych części Europy: z Norwegii, Słowacji oraz z Bośni i Hercegowiny. Inne cztery gatunki z rodzaju Polypodium były powszechnie jadane przez Indian wybrzeża Oceanu Spokojnego).

Etnograficzne informacje o jedzeniu paprotki w Polsce

  1. Istebna (Cieszyn, Sl), „korzeń” na surowo, PAE6 1964, paprótka.
  2. Pewel Wielka (Żywiec, Sl), używana jako pożywienie ludu, materiały rękopiśmienne Koła Krajoznawczego im Kopernika w Żywcu, zapisał Ponikwia Karol (FISCHER), słodyczka lasowa.
  3. Tatry i Podhale [ogólnie] (Mp), Jostowa 1954a, paprotka.
  4. Dzianisz (Zakopane, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1964, paprotka, słodka paprotka.
  5. Murzasichle (Zakopane, Mp), „korzenie”, na surowo, w czasie głodu, zanikłe, PAE6 1964, paproć,
  6. Frydman (Nowy Targ, Mp), zbierana na pożywienie, PAE1 1948, paprótka.
  7. Szaflary (Nowy Targ, Mp), zbierana na pożywienie, PAE1 1948, paproć.
  8. Kacwin (Nowy Targ, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1964, paprotka.
  9. Babia Góra, „Dzieci pasąjące w reglach bydło wyszukują korzenie paprotki i jako przysmak zjadają.”, (Pamiętnik Fizjograficzny III (1883), s. 203 za: FISCHER), paprotka.
  10. okolice Babiej Góry (Mp), przekąska pastuszków, miażdżone kłącze używane do słodzenia, kłącze owinięte w szmatkę używane jako smoczek dla niemowląt, do lat międzywojennych (miało to dawać dziecku zdrowie i chronić od czarów), Janicka-Krzywda (1993, 2004), paprotka.
  11. Mszana Dolna (Limanowa, Mp), tylko dzieci, „dla przysmaku”, PAE2 1948, paproć, zachowany okaz zielnikowy.
  12. Obidza (Nowy Sącz, Mp), dawniej na surowo, archiwum autora, słodyczka.
  13. okolice Jasła (Pk), wcześniej kłącza były zbierane przez okolicznych chłopów i sprzedawane, Rzeszowski Leon (ROSTAF 1883) słodyczka.
  14. Bratkówka – Wólka (Krosno, Pk), w czasie II w. św. używana przez Rusinów (Zamieszańców) do słodzenia herbaty, archiwum autora, słodka paproć.
  15. Kostarowce (Sanok, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyszka.
  16. Myczkowce (Lesko, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyczka.
  17. Paszowa (Lesko, Pk), zbierana na pożywienie, AKL 1934, sołodyczka.
  18. Mchawa (Lesko, Pk), AKL 1934, „korzeń jako domieszka odwar do kawy napoju”, sołodyczka.
  19. Rajskie (Lesko, Pk), AKL 1934, zbierana na pożywienie, sołodyczka.
  20. Jasień [obecnie część Ustrzyk Dolnych] (Ustrzyki Dolne, Pk), „korzenie paproci jako słód”, AKL 1934, paproć.
  21. Dwernik (Ustrzyki Dolne, Pk), kłącza na przednówku, AKL 1934, paproć.
  22. Hyżne (Rzeszów, Pk), jedzona na surowo przez pastuszków, Jędrzejewiczowa Izabella (ROSTAF 1883), słodyczka.
  23. Kornatka (Myślenice, Mp), „korzeń”, na surowo, zanikłe, PAE6 1965, paproć.
  24. Łyse (Ostrołęka, Mz), kłącza wygrzebywane i jedzone na surowo przez dzieci pasące bydło, Chętnik (1936), paprotka.

 

AKL – Materiały ankietowe – kwestionariusze informacyjne nadesłane przez nauczycieli szkół powszechnych w 1934 r. z powiatu Lesko, Kosów, Krosno, Kołomyja, Sanok, Nadwórna (ze zbior. prof. Fischera). Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, nr inw. 217; zbiór tymczasowo przechowywany przez Katedrę Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie.

FISCH – Materiały do encyklopedii roślin [ze zbiorów prof. Adama Fischera], t. 1-24, sygn. (stara) 225 [sygn. nowa 103-107].

PAE2 – Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, kwestionariusze nr 1 i 2, pochodzące z lat 1948-49, Katedra Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie

Chętnik A. 1936 Pożywienie Kurpiów. Jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe. Prace Komisji Etnograficznej, 16:1-134.

PAE6 – Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, kwestionariusze nr 6, pochodzące z lat 1964-1969, Katedra Etnologii i Nauk o Edukacji, Uniwersytet Śląski w Cieszynie

ROSTAF – Odpowiedzi na „Odezwę do nie botaników o zbieranie ludowych nazw roślin” Józefa Rostafińskiego, Muzeum Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, akta luźne, sygn. B-74.