Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych – Słownik Fischera – zapomniane dzieło słynnego lwowskiego etnografa ujrzało światło dzienne

Przed kilku dniami ukazało się jedno z najciekawszych dzieł etnobotaniki polskiej ostatniego stulecia. Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych – Słownik Fischera. Jest to najszersza próba syntezy etnobotaniki Polski jaka kiedykolwiek się ukazała.

Historia słownika jest taka.

W roku 2006 pracując nad swoimi materiałami etnograficznymi dotarłem do pracowni Polskiego Atlasu Etnograficznego. Tam zafascynowałem się ogromem niepublikowanych jeszcze materiałów dotyczących użytkowania roślin w Polsce. I miałem okazję spotkać niesamowity zespół etnografów pod wodzą prof. Zygmunta Kłodnickiego. Prof. Kłodnicki polecił mi też kwerendę we Wrocławiu w siedzibie Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, gdzie miałem obejrzeć „materiały Fischera”. Okazało się, że są to „fiszki Fischera” – kilka pudeł notatek znanego lwowskiego etnografa, Adama Fischera, zebranych do opracowania encyklopedii roślin, która miała być wydana po niemiecku.

Sfotografowałem interesującą mnie część fiszek i przez kolejne lata namawiałem znajomych etnobotaników, aby zajęli się tym materiałem. I rzeczywiście zainteresowały się nim etnografka Monika Kujawska (obecnie na Uniwersytecie Łódzkim) i moja niedoszła doktorantka Joanna Typek. Monika dostała nawet grant NCN na opracowanie tej spuścizny. W grant zostałem włączony jako ekspert botaniczny. W czasie badań okazało się, że Fischer zdążył przed wybuchem wojny opracować część haseł. I co ciekawe leżą one w archiwum w… Pradze.

Okazało się także, że stał przed nami, a szczególnie Moniką jako głównym autorem opracowania, ogrom pracy. Musieliśmy dopisać wiele brakujących haseł opierając się na notatkach z fiszek Fischera… Dokooptowaliśmy więc jeszcze 2 etnobotaników: dr Joannę Sosnowską oraz dr Piotra Klepackiego z UJ. I tak w czwórkę, pod niezwykle efektywnym nadzorem Moniki powstała świeżo wydana książka.

Na czym polega wartość tego słownika? Fischer i za nim my, używając jego notatek, próbował napisać mini-monografie dla możliwie wszystkich roślin używanych w Polsce. Kompilując dane ze starych zielników, z XIX i XX wiecznych prac ludoznawczych i z wyników własnej ankiety, napisał monografie dla gatunków, o których nikt wcześniej nie pisał albo pisały tylko stare zielniki, a nie etnobotanicy. Monografie dotyczą zarówno lecznictwa, magii, jak i pożywienia. Dają bardzo żywy i ciekawy obraz użytkowania roślin w dawnej Polsce.

Jeszcze raz szczególne podziękowania dla Moniki Kujawskiej!

Książka ma ponad 519 stron, jest w twardej oprawie, ma ok. 100 rycin roślin i ok. 200 haseł.

Przykładowe strony:

Redaktorzy tomu świętujący wydanie książki

Hasła opracowane przez Adama Fischera           

Aloes

Anyż

Arcydzięgiel

Aster gawędka

Bez czarny

Bluszcz pospolity

Bukwica zwyczajna

Chaber bławatek

Chaber przestrzelon [Chaber łąkowy]

Czerniec gronkowaty

Czosnek siatkowaty

Czworolist pospolity

Dziewanna

Figa

Goryczka

Hortensja

Imbir

Jabłko

Jarzębina/Jarząb pospolity

Jaskier

Jaśmin

Jesion wyniosły

Jeżyna

Jęczmień

Kamfora

Kaparki [kapary]

Kapusta ogrodowa

Kawa

Kąkol

Klon

Kminek zwyczajny

Knieć błotna

Kocimiętka

Kolendra

Komosa strzałkowa

Koniczyna

Konopie

Koper ogrodowy

Koper włoski

Kopytnik

Korona cesarska [szachownica cesarska]

Kozibród łąkowy

Kozłek lekarski

Kruszyna

Kurzyślad polny

Lak pospolity

Lebiodka pospolita

Leszczyna

Lilak pospolity

Lnica pospolita

Lulek czarny

Łopian większy

Mak polny

Malina

Mandragora

Nawłoć pospolita

Obrazki plamiste

Ogórek siewny

Olsza czarna

Oman wielki

Oman zwyczajny

Omięg górski [omieg]

Orlik pospolity

Osika

Ostet/Ostrożeń

Ostrzeń pospolity

Owies siewny

Palma daktylowa

Paprocie

Paproć [oryg. Irrwurz]

Paprotka zwyczajna

Pieprzyca

Pierwiosnka łyszczak

Pięciornik gęsi

Pięciornik kurzyślad

Pięciornik pełzający

Płesznik zwyczajny

Podbiał pospolity

Pokrzywa

Porosty

Porzeczka czerowona i czarna

Poziomka pospolita

Proso

Przetacznik

Przymiotno ostre

Przywrotnik pospolity

Psianka słodkogorz

Pszenica orkisz

Purchawka

Rdest

Robinia

Rojownik murowy

Rozchodnik płaskolistny

Róża jerychońska

Różanecznik

Rukiew wodna

Rumianek pospolity

Rzodkiew świrzepa

Sasanka

Siano

Sit

Sosna zwyczajna

Storczyki

Szakłak zwyczajny

Szanta zwyczajna

Szarotka alpejska

Szczaw

Śliwa lubaszka

Świerk

Świetlik łąkowy

Tasznik pospolity

Tatarak zwyczajny

Trędownik bulwiasty

Ukwap dwupienny

Werbena pospolita

Widłak

Wiosnówka pospolita

Wiśnia

Wrzos

Ziemniak

Zimowit jesienny

Zioła Św. Jana

Żarnowiec miotlasty

Janowiec

Hasła opracowane współcześnie przez nas z materiałów zgromadzonych przez Adama Fischera

Agrest

Babka

Bagno

Barszcz

Biedrzeniec

Bieluń dziędzierzawa

Bratek

Burak

Bylica piołun

Cebula

Centuria

Chrzan

Cykoria podróżnik

Czarcikęs

Dziewięciornik

Dysfania wonna

Fiołek

Floks

Georginia (dalia)

Glistnik jaskółcze ziele

Głowienka

Głóg

Gorczyca

Goździk

Grążel żółty

Grzybienie białe

Hyzop (józefek)

Jałowiec

Jasnota

Jemioła

Jodła

Kalina zwyczajna

Kłokoczka

Kocanki

Kosaciec

Krwawnik

Krwiściąg

Krzyżownik

Kuklik

Kukurydza

Lebioda i łoboda

Len

Lilia

Lipa

Lubczyk

Macierzanka

Malwa i ślaz

Manna

Marchew

Melisa

Mięta

Mikołajek

Mirt

Mlecz i mniszek

Modrzew

Nagietek lekarski

Ostróżka i ostróżeczka

Piwonia

Przelot pospolity

Przestęp biały

Przytulia

Pszenica

Rozchodnik ostry

Rozmaryn

Róża

Ruta

Sadziec konopiasty

Skrzyp

Słonecznik

Śmietannik

Stokrotka

Świerzbnica polna

Szałwia

Szelężnik

Tarnina

Tojad

Topola

Trzcina

Trzmielina

Tytoń

Wawrzynek

Wierzbówka i wierzbownica

Wilżyna

Wrotycz maruna

Wrotycz pospolity

Żabieniec babka wodna

Żywokost lekarski